Page 9 - brochure_haspengouw

Beeld en betekenis
Het is niet enkel het beeld van een golvend open landschap, een imposante hoeve of een pittoresk kerkdorp dat Haspengouw zo uniek maakt. De schoonheid ervan is één kant van de medaille. Het beeld vertelt ook een eigen verhaal, en ook dat maakt het eigen karakter van Haspengouw.
Verbondenheid
Elk dorp vertelt het verhaal van zijn ontstaan en zijn evolutie, en daarmee ook van de samenleving die het door de eeuwen heen herbergde. Het ontstaan en groeien van het dorp is af te lezen uit de structuur ervan.
De gesteldheid van de bodem en de vindplaats van water bepaalden waar gebouwd werd. Het reliëf bepaalde de loop van de straten. Om de kostbare vruchtbare grond zoveel mogelijk te kun- nen benutten, bouwden de Haspengouwers dicht bij elkaar. Zo ontstonden de geconcentreerde dorpskernen, gelegen midden uitgestrekte landbouwzones. Aan de randen bevonden zich de boomgaarden waar ook het vee kon grazen, dichtbij de stallen. Verderop strekten zich de akkers uit tot aan de volgende nederzetting.
De verbondenheid van de bewoners met de natuur en de bodem maakte het hen dus mogelijk precies de plaats te bepalen waar kon worden gebouwd. Bij nieuwe verkavelingen aan de dorps- randen blijkt deze verbondenheid veelal verdwenen. Door onvoldoende rekening te houden met de bodem kan bijvoorbeeld wateroverlast ontstaan. Het op de tekentafel ontstane stratenpatroon mist vaak de binding met de historisch gegroeide dorpsstructuren. Dit geldt ook voor de lint- bebouwing, die in de tweede helft van de twintigste eeuw het landschap erg veranderd heeft. Vooral in Vochtig-Haspengouw zijn de dorpskernen haast onherkenbaar geworden en lopen ze vaak in lange linten in elkaar over.
Het belang van het historisch patrimonium
Al ligt het beeld van een woning, hoeve of schuur op het eerste gezicht vast, de betekenissen die er achter schuilen vertellen over het leven en werken van mensen door de eeuwen heen. Het is aan ons om ervoor te zorgen dat de sporen van dit verleden niet verloren gaan.
Niet alleen de ontstaansvorm van een gebouw is van belang. Ook alle veranderingen en uitbrei- dingen die het later heeft ondergaan zijn deel van het verhaal. De verwijzingen naar wat geweest is, naar de dingen die hebben gezorgd voor waar onze samenleving vandaag staat, zorgen voor de continuïteit. Ook dat typeert Haspengouw: een hedendaagse regio, waarin de geschiedenis
toch vooraanstaand aanwezig mag zijn.
Er zijn nog meer betekenissen die mede de ziel van een gebouw of een plek uitmaken. Zo is er de emotionele band, de verbondenheid door herinneringen en ervaringen. En zeker heeft ook elk dorp of gebouw een sociale betekenis: de thuishaven van een leefgemeenschap, de werkplek, de speelruimte, de plaats waar mensen elkaar ontmoeten...
Identiteit, en het behouden ervan is een zaak van ons allemaal. We dragen er met z’n allen de verantwoordelijkheid voor dat Haspengouw een prachtige streek blijft, waar de band tussen het werk van onze voorouders en de hedendaagse behoeften niet wordt verstoord.
Haspengouwse identiteit
Wat is het dan precies dat de Haspengouwse identiteit bepaalt?
Er is het open landschap met zijn golvende akkers in het zuiden van Haspengouw en de ras- terstructuur, omzoomd met heggen en houtkanten in het noordelijk deel van de regio. In de karakteristieke kerkdorpen is de landbouw tot in de kern aanwezig door de grote hoeves, de dorpsweiden en boomgaarden. De dorpen en gehuchten zijn kleinschalig en vormen een een- heid. Prachtige gebouwen sieren het landschap: de indrukwekkende vierkantshoeves met hun imposante poorten in Droog-Haspengouw, de typische traditionele vakwerkhuizen en boerde- rijen van Vochtig-Haspengouw, de rijke kastelen uitgezaaid over de hele regio.
Deze elementen zijn afzonderlijk ook in één of andere vorm in andere streken terug te vinden. Maar hun samenhang maakt van Haspengouw een unieke en herkenbare regio.
Haspengouw heeft op een merkwaardige wijze zijn eigenheid kunnen bewaren. Dat heeft veel te maken met de lange en rijke landbouwtraditie. Die zorgde ervoor dat de band van de bewoners met de bodem en de natuur lang bewaard bleef. Natuurlijk is ook hier veel verloren gegaan aan waardevol patrimonium en is de schoonheid van het landschap op vele plekken aangetast. De enorme bouwactiviteit in de tweede helft van de twintigste eeuw heeft ook in Haspengouw zijn sporen nagelaten.
Op dit ogenblik hebben de beleidsmakers bewust gekozen voor het bewaren en versterken van de identiteit, en dat in plannen ingeschreven. Het is nu aan de bewoners, ontwerpers, bouwers en verbouwers om wat er nog rest aan de Haspengouwse beeldkracht in stand te houden en te versterken.
Van vierkants- en andere hoeven
De vierkantshoeve is een gesloten stenen complex met woonhuis, schuur en stallingen, aaneengebouwd rond een erf. Ze komt vanaf de 16de –17de eeuw algemeen voor in de leemstreek, en zijn meestal geconcentreerd in en rond de dorpskernen van Droog- Haspengouw.
Ze is gegroeid uit de boerderijen met losse, veelal in leem opgetrokken gebouwen, die omwille van het brandgevaar van elkaar waren gescheiden. Stilaan werden die gebouwen aan elkaar verbonden met tussengebouwen. Door hun gesloten en naar binnen gekeerde opstelling boden zij als een vesting in de woelige tijden veiligheid voor de bewoners en voor de oogst bij plunderingen door vreemde legers.
Rond 1700, toen de welvaart groeide, werd voor het volledige gebouwencomplex steen- materiaal gebruikt. Rond de helft van de 18de eeuw werd onder Franse invloed de gevelornamentering belangrijk om welvaart en status uit te drukken: raam- en deuromlijs- tingen, versieringen boven de poort, ontwikkeling van het poortgebouw met duiventil en zo meer. Natuursteen werd omwille van de stijgende kostprijs steeds zuiniger toegepast. In latere perioden werd het woonhuis soms naar de straat gekeerd.
In Vochtig-Haspengouw, dat het overgangsgebied vormt tussen Kempen en leemstreek, komen naast langgevelhoeven en hoeven van het gesloten type, vooral de hoeven met losstaande bestanddelen voor. Bijna onveranderd in vakwerk. Deze zijn veel minder ge- concentreerd in de dorpen dan in Droog-Haspengouw.
In de dorpen nemen de boerderijen een speciale vorm aan: een boerenburgerhuis aan de straatzijde, geflankeerd door een inrijpoort, die toegang geeft tot het achterliggende erf, waarrond de dienstgebouwen gegroepeerd zijn.
Vakwerkbouw
Hoewel houtbouw in heel Vlaanderen voorkwam, bleef het rijkste erfgoedbestand ervan bewaard in Vochtig-Haspengouw. In de steden verdween de vakwerkbouw reeds eeuwen geleden omwille van brandweervoorschriften, maar op het platteland werd het toegepast tot zelfs in het begin van de 20ste eeuw.
Een vakwerkconstructie is een houten skelet dat opgericht wordt op een stenen plint om het hout tegen grondvocht te beschermen. Het is een stijve constructie, samengesteld uit verticale stijlen, horizontale balken en wandregels, en ondersteund door schuingeplaatste schoren. Alles verbonden met pen- en gatverbindingen. De openingen tussen stijlen en wandregels worden opgevuld met vlechtwerk, dat overdekt wordt met leem. In latere perioden werd het leemvlechtwerk vaak gekalkt of bepleisterd. Het uitzicht van de gevel wordt volledig door de constructie bepaald. Naargelang de streek kan de opbouw verschillen.
Houtbouw leent zich uitstekend voor restauratie: elk aangetast onderdeel kan vervangen worden. Wel is het steeds moeilijker ambachtslui te vinden die de traditionele technieken beheersen en verantwoord toepassen. Wie opziet tegen de leemvulling, die heel wat onderhoud vergt, kan opteren voor een wandvulling met platen en isolatiemateriaal, waarop de leem wordt aangebracht. Dit systeem is beter dan een opvulling met baksteen of betonblokken, die de constructie aanzienlijk verzwaren en de knooppunten kunnen aantasten. Hun stijfheid kan de bewegingen van de elastische en ”levende” houtconstructie niet opnemen, wat waterdichtheidsproblemen als gevolg kan hebben.
8
DE EIGEN IDENTITEIT VAN HASPENGOUW